Ата-анаңызды алаяқтардан қалай қорғау керек 

Алаяқтық жылына 10 ересек адамның 1-іне әсер етеді. Былтырғы қаңтар-тамыз айларының өзінде Қазақстанда осы бап бойынша 29,9 мың құқық бұзушылық тіркелген. Бұл алдыңғы жылдан 3%-ға артық. Сондай-ақ жәбірленуші қаражатты қайтара алмайтынына сеніп, ешкімге хабарламаған, яғни тіркелмей қалған жағдайлар да өте көп. Кибералаяқтықтан жоғалған ақша мөлшері де артуда, өйткені алаяқтар неше түрлі тәсілдер ойлап табуда.

Ата-аналарының қаржылық қауіпсіздігі мен олардың алаяқтарды анықтау қабілетіне ересек балаларының алаңдауы бостан босқа емес. Алаяқтар сізден немесе сіздің отбасыңыздан ақша алудың жаңа және тиімді жолдарын ойлап табады. Мұқият ойластырылған алаяқтық деректеріңіз бен ақшаңызды ұрлап қана қоймай, сіздің атыңызға несие алуға да дейін барады. Технологияны аз білетін егде жастағы адамдарға өтірікті анықтау қиын.

Дегенмен ата-анаңызға алаяқтарды қалай анықтауға болатынын түсіндіруге тырыссаңыз, оларға өздерін қорғауға көмектесесіз. Жақындарыңызға алаяқтық айла- тәсілдер жайлы айтып беріп, олардың алданып қалмайтынына сенімді болуға болады.

Бұл интернеттегі қылмыстың экспоненталды өсіп келе жатқан толқынынан өзіңізді қорғауға көмектеседі.

Сеніміңізге кіруге тырысады

Интернеттегі алаяқтар көбіне қандай да бір жолмен сенімге кіруге тырысады. Адамдар өздері танитын адамдарға сенеді. Сондықтан ата-анаңызға таныс ұйымдардан жазып, қоңырау шалуы мүмкін. Мысалы, мемлекеттік мекемелер, банктер немесе олар сауда жасайтын дүкендер. Алаяқтар өзін жұмыс беруші немесе отбасы мүшесінің танысы ретінде таныстырады. Ата-анаңыз кішкене болса да күдікті хабарламалар алған кезде, жауап бермес бұрын сізге жіберуін сұраңыз.

Эмоциялармен ойнайды

Бірден әрекет етіңіз, әйтпесе салық қызметі үйіңізге тыйым салады немесе су құбыры суды жабып тастайды. Мұның бәрі онлайн алаяқтық, дәл қазір бірдеңе жасау керек деп қысым көрсетеді. Мысалы, біреу сіздің есептік жазбаңызға кіріп, ақшаңызды алуға тырысып жатқанын айтады. Банк қызметкері алаяқтың әрекеттерін бұғаттау үшін смстегі сілтемеге өтуді сұрайды. Бірақ іс жүзінде ешкім сіздің интернет-банкингіңізді бұзып жатқан жоқ. Алаяқтар сіздің тек сілтеме бойынша өтіп, деректеріңізді алғысы келеді. Енді шынымен де шотыңыз бұзылды.

Қатты эмоциялар тез әрекет етуге итермелейді, онлайн алаяқтар қорқыныш, ашу немесе қозушылық тудыруға тырысады. “Шотыңыз бұзылды” немесе “Сіздің атыңызға біреу несие алмақшы” сияқты хабарламаларды естігенде жәбірленушілер ойланып үлгермей, қаскүнемнің айтқандарын істеп қояды.

Егер ата-аналар есеп жазбаларының бұғатталғаны немесе сіздің қылмысқа қатысты іздестіріліп жатқаныңыз туралы мәтіндік хабарлама немесе электрондық хабар алса, оларды бірден жауып, интернеттен дұрыс байланыс ақпаратын тауып, ақпаратты тексеру үшін билік органдарына хабарласқаны жөн.

Іске көшуді талап етеді

Онлайн алаяқтар жиі нөмірге қоңырау шалуды, сілтемеге өтуді немесе есептік жазбаға кіруді сұрайды. Мәселе мынада: сіз заңды порталға кірмейсіз, оның орнына жалған веб-парақшаға немесе үлгіге кіріп, логин ақпаратыңызды алаяқпен бөлісесіз. Электрондық пошта немесе мәтіндік хабар арқылы сұралған әрекетті ешқашан жасамаңыз. Оның орнына өзіңіз әрекет жасаңыз. Көбінесе бұл мәтіндік хабарламадан немесе электрондық поштадан шығып, тиісті веб-сайт пен байланыс ақпаратын онлайн іздеуді білдіреді.

Күтпеген байланыс

Біреу күтпеген кезде ата-анаңызбен хабарласса, бұл көбіне алаяқтардың белгісі болуы мүмкін.  Егер олар күтпеген SMS, электрондық хат, қоңырау немесе тіпті қағаз хатын алса, онда мұқият болу керек. Хабарлама зиянсыз болып көрінсе де сақ болған жөн.

Онлайн алаяқтар айлакер болса да, өзіңіз бен ата-анаңызды олардан қорғауға болады. Көптеген алаяқтық әрекеттердің алдын алу үшін төменде көрсетілген әрекеттерді жасаңыз.

Сілтемеге өтпес бұрын немесе хабарламадағы нөмірге қоңырау шалмас бұрын сізбен байланысқан компанияның немесе тұлғаның ресми байланыс ақпаратын Google-дан іздегеніңіз жөн. Бұл қарапайым қадам жақындарыңызды көптеген алаяқтардан қорғайды.

– Қате жазылған сөздер немесе осал грамматика сияқты жалған белгілерді іздеңіз. Заңды ұйымдар осы жайттарға аса мән береді. Сондай-ақ алаяқтар көбіне шетелден жұмыс істейді. Егер акцентін мұқият тыңдасаңыз, адам сіздің елден хабарласып тұр ма әлде шетелдік пе екенін білуге болады.

– Жоғарыда айтып кеткенбіз, бірақ тағы қайталайық – электрондық хаттар немесе мәтіндік хабарламалардағы сілтемелерді баспаңыз. Үшінші тараптан алынған электрондық пошта немесе мәтіндік хабарлама арқылы есептік жазбаңызға кірмеңіз.
– Екі факторлы аутентификация арқылы өзіңіздің және жақындарыңыздың онлайн тіркелгілерін қорғаңыз.
– Тек сенімді сайттарда ғана кредит немесе дебет карталарыңызды қолданыңыз.

– Ата-аналарға құпия ақпаратты электрондық пошта немесе мәтіндік хабарлама арқылы жібермеу керектігін айтыңыз. Ресми ұйымдар ешқашан PIN-кодтарды немесе құпия сөздерді сұрамайды.
– Талаптарын орындамасаңыз, сотқа береміз дегендерге еш сенбеңіз, заңды компаниялар сізді қорқытпайды. Шынымен де сотқа берген болса, сізге ресми түрде (мысалы, пошта арқылы) хабарласады. Сізбен күтпеген жерден байланысу – қажетсіз хабарламалар мен қоңыраулар шалу алаяқтық болуы мүмкін.

– Тексерілмеген сілтемеге өтпеу керектігін ата-анаңызға түсіндіріңіз. Электрондық хат немесе мәтіндегі кез келген сілтемеден, файл немесе QR-коддан аулақ болыңыз. Алаяқтар көбіне оған зиянды бағдарламаларды жасырады.

Технологияның келісімен және онлайн алаяқтардың қулығы артқан сайын, қарапайым азаматтарды алдау жеңілдеді. Ал гаджеттер мен интернетке әлі үйреніспеген егде жастағы адамдарды алдау одан да оңайырақ. Алаяқтар жазықсыз интернет пайдаланушылардың жинап-терген ақшаларын алып қояды. Бірақ өзіңіз бен ата-анаңызды қорғау қиын емес. Жақындарыңызға оларға жақындаған кез келген адамнан сақ болу керектігін ұғындыру. Өз бетіңізше дереккөзді растай алмасаңыз, ешқашан ақпаратты жария етпеңіз немесе алдын ала ақша төлемеңіз. Абай болыңыз және ұсыныстарымыз жақындарыңызды қорғауға көмектеседі деп үміттенеміз.