Қазақтың ұлттық әшекейлері: тарихы мен трендтері

Қола дәуірінде пайда болған қазақ зергерлік шеберлігінде мәдениет пен дәстүрлер сақталған. Байырғы уақытта әшекейлер тұмарға теңестірілді. Олар зұлымдықтан арашалау, аурудан қорғау және бақыт беру үшін кішкентай қыздарға тағылды. Сондай-ақ, ұлттық стильдегі зергерлік бұйымдар этникалық бірегейлікке ие.

Қазіргі заманғы интерпретациядағы ұлттық әшекейлер – бұл өнер және эстетика. Олар қазақ халқының ғасырлар бойы жинаған мәдени мұрасы мен дәстүрлерін сақтап келеді.

Қазақтың ұлттық әшекейлері күмістен, алтыннан, қоладан және мыстан жасалған. Қыздар мен әйелдер үшін бұл негізгі материалдар болды. Тастардың ішінде інжу, кәріптас, маржан, аметист, рубиндерге артықшылық берді — сенімдер бойынша олар қиыншылықтар мен зұлымдықтардан қорғады. Тіпті ең бай отбасылар зергерлік бұйымдарды құны бойынша емес, сиқырлы қасиеттері бойынша таңдады.

Қазақстанда зергерлер кәсіби меңгерген зергерлік шеберліктің ерекше бағыты болды. Бұл алтын істердің шеберлері. Бұл кен орындарын қалай табуға болатындығын білетіндердің де атауы болды. Археологиялық қазба жұмыстары әзірге алтыннан гөрі қазақтың зергерлік бұйымдарында күмістің көбірек таралғанын растаса да, зергер қолөнері танымал болды. Ол отбасыларда ұрпақтан-ұрпаққа ерлер қатарына берілді.

Сонымен, ежелгі уақытта қазақтарда қандай әшекейлер болған және қазіргі уақытта келді?

Қазақтың төс әшекейлері

Қазақ халқының танымал әшекейлері – алқалар мен салпыншақтар. Олар әлеуметтік-мәдени және діни маңызға баса назар аудару үшін ерекше формада жасалды.

Мәселен, Өңіржиек зергерлік бұйымдарын үйленбеген қыздар, қалыңдықтар, жас әйелдер мен бала емізетін аналар кие алады. Бұл массивті әшекей және жақсы мүсінді қажет етеді. Наным бойынша, бұл әшекей зұлым көзден, зұлым рухтардан және аурулардан құтқарады. Алқа тікбұрышты күміс тақталардан тұрады. Олар тізбектің көмегімен тігінен бекітіліп, оларды қозғалмалы етеді. Сонымен қатар, қоңыраулар мен ромб формаларында жасалған салпыншақтар болуы мүмкін.

Зергерлік бұйымдардың тағы бір нұсқасы — тұмарша (бойтұмар) және алқа. Бұл екі жағында тізбектерде орналасқан салмақты үшбұрышты салпыншақ. Төменгі жағында оны монеталар немесе қоңыраулар толықтыра алады. Олар жағымды әуен шығарыды. Салпыншақтың беті күміс немесе алтын жалатылған. Көбінесе тұмарша былғарыдан немесе тығыз матадан жасалған. Қуыс үшбұрыштың ішіне құран парақтарын салуға болады. Немесе жабын зооморфты кескінмен болуы мүмкін, ол қорғау қызметін атқарды. Бұл әшекейді Шығыс Түркістан қыздарының костюмдерінен жиі көруге болады.

Омрауша — алқаның тағы бір түрі. Бұл жолы ол доға түрінде жасалған. Кулонға асыл тастар, өрнектер мен эмаль жағылады. Әйелдің табиғи энергиясын арттыру үшін зергерлік бұйымдарды киді. Көбінесе мұндай бұйымдарды ақықпен жасаған, өйткені ол сәттілік сыйлап, денсаулығын қорғап, күш-қуатын қайтаруы керек.

Сырғалар

Қазақ әйелінде болуы міндетті әшекей — сырға. Олар да тұмар қызметін атқарды. Олар ханымды зұлым рухтардан қорғайды деп сенген, арнайы өсімдік немесе жануарлар ою-өрнегінен бейнеленген. Мұндай өнімдер сондай-ақ әйелдің мәртебесін, оның отбасылық жағдайын білдірген.

Мысалы, әкелері жақсы көретін қыздардың мұрнына сырға ілген. Ал салмақты зергерлік бұйымдар жоғары мәртебесі мен қоғамдағы маңызды орнын білдірген.

Сырғалар тек әйелдердің зергерлік бұйымдары емес. Ұлдар да оларды тағып жүрді. Жиі кезде көптен күткен тұқым жалғастырушының құлағы тесілген. Бұл балалық шақтағы аурулардан қорғау үшін ерекше тұмар. Олар сырғаларды бес жасқа дейін немесе тіпті өмір бойы киген. Дәстүр өткен ғасырдың басында жойылды.

Қазақстанның мұндай ұлттық зергерлік бұйымдары пішіні мен дизайны бойынша бөлінеді:

• ай және айшықты — ай және ай тәрізді сырғалар;
• тұмарша — үшбұрышты әшекейлер;
• салпыншақты — салпыншақ сырғалар;
• тасты — тастары бас әшекейлер;
• қаралы — қараға боялған;
• иықты — иыққа тиетін сырғалар;
• сояу — үшкір бұйымдар;
• күмбезді — в виде купола.

Осы уақытқа дейін үйлену тойларында сырға салу және сырға тағу рәсімдері бар. Бұл кезде қалыңдыққа алтын сырға тағады. Маңызды шарт: ең басты ата-аналардың рұқсатын алу керек, ал бұл шараға әйелдер де қатысады.

Бұрында «көз» жақсы тұмар болып саналды, бұл «көз тиюден қорғауға» қатысты. Бұл асыл немесе жартылай асыл тастар қойылған әшекейлер. Әр түрлі мәдениеттерде көз тәрізді идея өте кең таралған. Бұл күшті тұмар деп есептелді.

Басқа тағатын әшекейлер мен төске ілетін салпыншақтар

Күміс бас киімдерді жауынгер ер адамдар киген. Олардың дулығасы оюлармен безендірілген және нақышталған. Әйелдер бастарында күміс немесе алтын ою-өрнектері бар талғампаз зергерлік бұйымдарды киген.

Қазақ қыздары әрқашан ұзын және қалың шаштарымен ерекшеленген және танымал болған. Осы сүйкімділікті атап өту үшін олар бастарын осындай өнімдермен безендірген:

1. Шашбау — сақиналармен жалғанған ұштарында салпыншақтары бар таспалар. Өрімге немесе түбінен бастап қосып өретін. Нақыштармен, қоңыраулармен немесе монеталармен қосымша безендірілуі мүмкін.
2. Шолпы — інжу, агат және маржан, алтын мен күміспен безендірілген қыздарға арналған арнайы бас киім. Олар оны кәмелетке толғанға дейін киген.
3. Үкі аяқ — бөлшектерді тырнақ түрінде қолданатын бас киімге арналған салпыншақ, ал ежелгі уақытта бүркіт тырнақтары мен күміс болған.

Қыздардың басына арналған мұндай зергерлік бұйымдар әшекейлер мен тұмарлардың рөлін атқарған. Мысалы, шолпы қыздарды тәрбиелеу үшін қажет болды. Әшекей қыздың жүрісі жеңіл болған кезде әуезді дыбыс шығаратын — осыған байланысты олар мүсінін түзетуге тырысатын.

Жүзіктер

Қазақстанда ұлттық әшекей әйелдер де, ерлер де тағатын сақина болды. Жүзіктердің бірнеше түрі бар:

• құдағи жүзік — бірден екі саусаққа тағылатын жүзік, қызды жақсы қабылдағаны үшін алғыс ретінде қалыңдықтың отбасынан қайын енесіне беріледі;
• құстұмсық — қалыңдық үйлену тойына дейін киіп, туған ауылына күйеу жігіттің отбасында оны жақсы қабылдағанының белгісі ретінде беретін сақина;
• жүзік — оны сиқыр мен дуадан қорғайтын тұмар деп атаған.

Жүзіктердің бөлшектерін құю және нақыштау арқылы жасаған. Қазақ дәстүрінде бұл зергерлік бұйым әрқашан салмақты болған, тастармен және ұлттық ою-өрнектермен көмкерілген.

Жақсы талғамның белгісі — бірден бірнеше жүзік тағу.

Қолға арналған әшекейлер

Білезіктер — Қазақстандағы әйелдердің танымал әшекейлері. Әйелдер оларды жас кезінен бастап киіеді, ал қартайған кезге әшекейлер көбейіп, олар үй иесінің білегін толығымен жауып тастайды. Кейбір дереккөздерде қыздың алғашқы білезігін күйеу жігіттен сыйлық ретінде алатыны айтылған — бұл уәделесу сақинасының баламасы.

Білезіктердің дизайны тұратын жеріне байланысты болады. Мысалы, Солтүстік Қазақстанда олар үлдір ою-өрнектер мен бұдырлардың көмегімен, ал оңтүстікте — тастар мен әйнектермен безендірілген. Қолға тағатын зергерлік бұйымдардың танымал түрлері:

• бес блезік — қалыңдықтың киіміне кіреді, шынжыр баумен байланған сақиналар мен білезіктерден тұрады;
• тасты білезік — ұқыпты жақтаудағы асыл тастардан тұрады;
• жұқа селдір білезік — құрылымы үлдір болады.

Қазақ мәдениетінде ерлер білезіктері де кең таралған. Олардың міндеті батыл жауынгердің батылдығы мен қадір қасиетін атап өту болды.

Бүгінгі күннің зергерлік дәстүрлері сіздің әдеттегі келбетіңізге еш қиындықсыз негіз бола алады. Әрине, қазақтың ұлттық әшекейлерінің ішінде қымбат тастардан жасалған көптеген бұйымдар бар, бұл күнделікті өмірде ыңғайсыздық тұдырады. Мұндай жағдайларда ұлттық мотивтері бар бижутерия көмекке келеді. Сіз бұл қарапайым әшекейлерді OLX сайтынан таба аласыз.

Заманауи көріністе дәстүрлі зергерлік бұйымдар сіздің жеке басыңызды бірегейлігін білдере алады, аутфитті шынымен тартымды етеді. Кейбір зергерлік бұйымдар дәстүрдің кетуіне байланысты өз құндылығын жоғалтты. Мысалы, ерлер сырғалары бір ғасыр бұрын болғандай танымал емес.

Бүгінгі таңда зергерлік бұйымдар әлеуметтік тапқа жататындығын білдіруді мақсат етпейді. Бірақ олар сіздің ұлтқа, оның мәдениетіне және ата-баба дәстүрлерін құрметтеуге қатыстылығыңызды білдіре алады.

Егер сіз ескі зергерлік бұйымдар мен заманауи киімдерді қалай біріктіру керектігін білмесеңіз, блогерлер мен инфлюенсерлерден идеялар алыңыз. Бүгінгі таңда әлеуметтік желілерде көптеген танымал қазақтар ұлттық бұйымдармен жасаған стильді аутфиттерін көрсетуде.

Сіздің күнделікті бейнеңізге оңай енетін қандай қазақ әшекейлері бар?

Бес білезік

Қазіргі қыздарға бес білезік қолайлы. Ол көлемді болып көрінгенімен оның дизайны өте күрделі болады. Білезік пен сақиналар арнайы тізбектермен біріктірілген. Олар бірнеше саусаққа немесе біреуіне киілуі мүмкін.

Бұрын мұндай зергерлік бұйымдар қалыңдықтың костюмінде болған, оны бір қолына немесе бірден екі қолына киіп, тұмардың қорғаныс әсерін күшейтетін. Алайда, бүгінде бес білезіктің бұл қасиетті мәні өзектілігін жоғалтты.

Білезікті күнделікті киімдермен тағуға болады және қиялыңызды шектемеуге болады. Мысалы, сіз оны жеңіл көйлекпен, футболкамен және джинсымен, лонгсливпен және палаццомен жұптастыра аласыз. Жаңа идеяларды сынап көруден қорықпаңыз — мұндай білезік саусақтардың әсемдігін жақсы көрсетеді. Сіз бес білезікті әр түрлі жағдайларда: әдеттегі серуенге де досыңыздың туған күніне де таға аласыз.

Шашбау

Ұлттық зергерлік бұйымдарды біріктірудің тамаша тәсілі — шашбауды шашқа қосып тоғу. Бұл әртүрлі модификациялары бар арнайы таспа. Классикалық нұсқада монеталар мен қоңыраулар бар. Ал жүрген кезде олар жағымды құрылым жасайды. Егер сіз барлық өтіп бара жатқан адамдардың назарын аударғыңыз келмесе, сіз жеке элементтері жоқ модельді таңдай аласыз.

Шашбауды барлық киіммен де тағуға болады. Ол барлық стильдерге сәйкес келеді: күнделікті, жартылай іскерлік, жартылай спорттық. Шашқа тоқылған зергерлік бұйымдар корсетпен де оверсайз худимен де аутфитте жақсы көрінеді. Мектеп формасында да бұл өнім орынды көрінеді.

Шолпы

Шашқа тоқылған зергерлік бұйымдардың тағы бір нұсқасы — шолпылар. Мұндай салпыншақ металл элементтерден тұрады. Классикалық нұсқада ол өте салмақты және ауыр. Өнімнің салмағымен шаш тез өседі, ал қыздар осындай салмақтардың арқасында мүсінін түзетуді үйренеді деп сенген.

Қазіргі заманғы бұйымдар, қазірдің өзінде аз массивті және талғампаз, безендіру рөлін атқарады. Олар әртүрлі ұзындықтағы шаштарға арналған. Шолпы стильге қарамастан, әртүрлі бейнелерде креативті түрде тағуға болады.

Қазақтың дәстүрлі әйелдер әшекейлері заманауи бейненің бір бөлігі бола алады. Зергерлік бұйымдар тек әдемі және қымбат бұйымдар емес. Бұл халықтың этникалық ерекшелігін сақтау тәсілі. Қазақтар мәдениетінің қалай дамығанын, ата-бабаларымыздың қандай дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары болғанын, олардың ғасырлар бойғы тәжірибесінен не үйрене алатынымызды дәл зергерлік бұйымдар көрсете алады.

Күнделікті көрініске шолпы, білезік немесе шашбау қосуға болады. Тәжірибе жасап, сақиналар, сырғалар және басқа да бұйымдарды қосудан қорықпаңыз. Ұлттық әшекейлер заманауи қыздардың әшекейлер жиынтығында болуға лайық.